Za zemlje Zapadnog Balkana, posebno za Srbiju, čija je ekonomija u velikoj meri oslonjena na poljoprivredu, strateški su, u okviru pristupnih pregovora sa Evropskom unijom, bitne teme koje se odnose na ruralni sektor. U tom smislu od velikog je značaja za sve zemlje regiona da stvore uslove za primenu IPARD-a – Instrumenta pretpristupne pomoći za ruralni razvoj.
Ovaj instrument evropske pomoći zemljama koje su pred vratima EU zapravo je priprema za buduće učešće u kompleksnoj i jasno definisanoj Zajedničkoj agrarnoj politici Evropske unije, koja predstavlja set pravila jednakih za sve i koja podrazumeva zajednički agrarni budžet. Evropske pare biće na raspolaganju za investicije u imovinu poljoprivrednih gazdinstava (prva mera), za preradne kapacitete i marketing (druga mera), te za unapređenje ruralnog turizma i pratećih usluga (treća mera).
Da bi smo što bolje razumeli način funkcionisanja fondova EU i principe agrarne politike EU trebalo bi da razjasnimo i upoznamo se sa pojmovima koji se često pominju i tesno su vezani za funksionsanje svih fondova EU.
Savremena definicija pojma „ruralni razvoj“ podrazumijeva integralni i višestruki, održivi razvoj ruralnog (negradskog) prostora. Integralni, odnosno celovit razvoj ruralnih područja bitan je zbog diverzifikacije ruralne ekonomije koja se u vreme savremenih strukturnih procesa i zbivanja suočava s brojnim problemima poput depopulacije, starenja stanovništva, generalno sve lošijim socio-ekonomskim pokazateljima koji čine ovaj prostor pasivnim i nepoželjnim za život. Diverzifikacija ruralne ekonomije ključna je iz razloga što čini preduslov demografske stabilizacije koja predstavlja osnovu za održivost svih komponenti razvoja.
U slučaju zapostavljanja razvoja ruralnog područja posledice za celu državu mogu biti: nekorišćenje resursne osnove i slaba valorizacija postojećih strateških prednosti radi loših strukturnih pokazatelja problematičnih područja te slabljenje prostorno-funkcionalne integracije teritorija zbog depopuliranosti značajnog dela prostora.
Kako bi se preokrenuli gore opisani trendovi slabljenja socio-ekonomskih pokazatelja potrebno je identifikovati i i aktivirati lokalne aktere koji bi postali početni pokretači razvoja svog područja.Važan je i razvoj fleksibilnog malog preduzetništva kao pokretača inovativnosti, te konstruktivnog lokalnog partnerstva različitih aktera iz više sektora delatnosti.
Ne postoji dogovorena definicija ruralnog razvoja, ali ona se tiče poboljšanja kvaliteta života u ruralnim područjima. Sa oko 60 posto stanovništva koje živi u ruralnim područjima, mera u kojoj je ono „zdravo, bogato i mudro“ obuhvaćena je u indeksu nacionalnog humanog razvoja.
Savremene teorije ruralnog razvoja, kako su ih razvili pripadnici akademske zajednice, interesne grupe i kreatori politika, potpadaju pod tri glavne škole mišljenja:
–– „Agrarni“ pristup, koji posmatra poljoprivrednu zajednicu kao čuvara sela i temeljni stub ruralnog života. Ovaj pristup naglašava multifunkcionalnost poljoprivrede, istorijsku raznolikost poljoprivrednih sistema te ulogu koju poljoprivreda igra u razvoju ruralne kulture. Ona poljoprivrednike vidi kao prirodnu ciljnu grupu u pogledu podrške ruralnom razvoju, delom kako bi im se pomoglo da očuvaju tradicionalne poljoprivredne prakse, pejzaže i staništa, a delom kako bi im se pomoglo da se prilagode promeni, iskoriste nove prilike i odgovore na promene očekivanja društva za njegova ruralna područja.
–– Pristup „lokalnog razvoja“, koji je usmeren na raznolikost ruralnih aktivnosti i aktera, i koji priznaje da sada u mnogim slučajevima poljoprivreda predstavlja dosta mali deo ruralnog autputa i zaposlenja. Ovaj pristup posmatra ruralna područja kao socioekonomske sisteme s različitim ljudskim i prirodnim resursima i s višestrukim pokretačima promene..
–Pristup „urbanih centara“ ili „policentrični“ pristup, koji promoviše razvoj više većih gradova i gradskih sedišta širom zemlje kako bi se generisala ekonomska aktivnost i ponudila radna mesta i trgovina okolnim ruralnim područjima.
Sve tri škole pripisuju znatan značaj zaštiti životne sredine i naglašavaju potrebu da ruralni razvoj rešava socijalne kao i ekonomske ciljeve.
Države koje teže da se pridruže EU razvijaju vlastite nacionalne sisteme po sličnom modelu, kao deo ukupnog procesa usaglašavanja s acquis communautaireom („pravno nasleđe EU“, odnosno podrazumeva obavezu svih zemalja koje žele da se učlane u EU, da bezuslovno prihvate sve što od njih traži EU) i sa specifičnim ciljem osposobljavanja da se koriste fondovi EU u okviru Pretpristupnog instrumenta EU za poljoprivredu i ruralni razvoj (IPARD).
Politikom ruralnog razvoja EU upravlja Generalna direkcija Komisije za poljoprivredu i ruralni razvoj (DG AGRI) kao „drugi stub“ Zajedničke poljoprivredne politike, gde:
–– Stub 1 čini redovna podrška poljoprivrednim aktivnostima putem intervencija na tržištu, Jedinstvene uplate za poljoprivredna dobra, te subvencije povezane s poljoprivrednom proizvodnjom. Puni trošak pokriva se iz budžeta EU putem „Evropskog fonda za garancije u poljoprivredi” (EAGF).
–– Stub 2 čine investicioni grantovi za modernizaciju poljoprivrednih dobara, mera za javno dobro u ruralnim područjima, te druge mere ruralnog razvoja. Deo troškova pokriva se iz budžeta EU putem „Evropskog poljoprivrednog fonda za ruralni razvoj” (EAFRD), pri čemu se bilans osigurava učešćem države i samih korisnika u finansiranju.
Ova dva stuba zajedno čine “Zajedničku poljoprivrednu politiku” (CAP), koja trenutno predstavlja 48% ukupnog budžeta EU, podeljeno približno na 75:25 između stuba 1 i stuba 2. Baš kao što politika ruralnog razvoja na nivou EU čini deo njene poljoprivredne politike kojom upravlja DG AGRI, tako većina država članica i zemalja koje teže postati članicama sprovode ruralni razvoj putem svojih vlastitih ministarstava odgovornih za poljoprivredu iako se reči „ruralni razvoj“ sve više pojavljuju u njihovim zvaničnim nazivima. Uredba EU o ruralnom razvoju organizuje podršku prema tri vertikalne „ose“ i četvrtom horizontalnom pristupu:
–– Osa 1: Poboljšanje poljoprivredne konkurentnosti;
–– Osa 2: Poboljšanje životne sredine i podrška upravljanju zemljištem;
–– Osa 3: Poboljšanje kvaliteta života i diverzifikacije ekonomije u ruralnim područjima;
–– Liderski pristup, kojim se sprovode lokalne strategije ruralnog razvoja putem javno-privatnog partnerstva.
Ova četiri seta ciljeva provode se putem 14 mera.
Evropska komisija dodjeljuje sredstva za ruralni razvoj u budućim novim državama članicama
- (uključjujići Srbiju) putem svog IPA programa („Instrument za pretpristupnu pomoć“), posebno putem komponente 5 IPA posvećene poljoprivredi i ruralnom razvoju poznate kao IPARD („Instrument za pretpristupnu pomoć u poljoprivredi i ruralnom razvoju“).
Za pristup IPARD-u biće potrebno ispuniti određene uslove koje nameće Evropska komisija, a vezano za strateške pripreme, institucionalna rešenja i koordinaciju, administrativni kapacitet potreban za pripremu i efikasno apsorbovanje sredstava IPARD-a.
Različite definicije ruralnih područja
Postoji nekoliko različitih definicija „ruralnog“ u uobičajenoj upotrebi. Neke njih su „pristupi vezani za područje“ koji tipično definišu regiju, opštinu ili pokrajinu kao ruralnu ili urbanu prema gustini i broju stanovnika, dok drugi imaju „pristup zasnovan na naselju“, te klasifikiju pojedinačna naselja kao urbana ili ruralna na osnovu njihove veličine ili njihove administrativne klasifikacije kako je vodi državna vlast. Međutim, treba napomenuti da to nisu različiti načini merenja iste stvari, već načini merenje bitno različitih stvari:
–– „Pristup zasnovan na području“ tretira sve stanovnike retko naseljene opštine kao iste, bilo da žive na izolovanom poljoprivrednom dobru ili u stanu na posljednjem spratu glavnog grada te opštine. Ovaj pristup trebao bi biti u najboljoj korelaciji s ekonomskim faktorima koji deluju u relativno širokom području, ali nije dobar vodič za pristup pojedinačnim domaćinstvima, poljoprivrednoj zemlji ili infrastrukturi, kao što je vodosnabdevanje ili kanalizacija.
–– „Pristup zasnovan na naselju“ tretira sve stanovnike sela i mikronaselja isto, bilo da žive u najudaljenijem kraju zemlje ili na obodima velikih gradova. To će najverovatnije biti u korelaciji s pristupom zemlji, infrastrukturi i lokalnim uslugama, ali nije dobar vodič za ekonomske faktore kao što su nezaposlenost ili nivoi plata.
Takođe postoji još veliki broj kriterijuma za definisanje ruralnog prostora od kojih izdvajamo i dva sledeća:
a) Administrativni kriterijum – razlika između ruralnih i urbanih područja se temelji na teritorijalnoj podeli prema kojoj su manje administrativne jedinice, opštine, ruralna područja, dok su gradovi urbana područja.
b) Kriterijum prema gustini naseljenosti odnosno definicija OECD-a – najčešće međusobno priznat i korišćen kriterijum za razlikovanje ruralnih i urbanih područja. Temelji se na gustini naseljenosti stanovništva. Na lokalnom nivou područja se klasifikuju kao ruralna ili urbana temeljem praga od 150 stanovnika na km2. Na regionalnom nivou OECD definipše tri grupna područja, zavisno o učešću stanovništva u regiji koje živi u ruralnim lokalnim područjima:
-pretežno ruralne regije (više od 50% stanovništva regije živi u lokalnim ruralnim područjima),
-značajno ruralne regije (15 – 50% stanovništva regije živi u lokalnim ruralnim područjima) i
-pretežno urbane regije (manje od 15% stanovništva regije živi u lokalnim ruralnim područjima).
Piše: Radmila Koprivica, master voćarstva i vinogradarstva
Izvor: Agroportal znanje je moć
