U Srednjem veku u južnoj Evropi, osobito Italiji i Istri, izbijale su „epidemije“ masovne histerije koje su nazivane horeomanija. U pitanju su bile čitave skupine putujućih plesača i svirača koji su lutali od grada do grada, plesali i svirali do iznemoglosti da bi padali u trans i histerični zanos. Koren horeomanije ležao je u verovanju da osobe koje je ujela otrovna tarantula mogu da se izleče od otrova isključivo plesom do iznemoglosti. Po tom pauku su i plesači nazvani tarantisti, a ples tarantela.
Međutim, većina obolelih zapravo nije patila od ujeda tarantule, već su bili uvučeni u ritualni ples, koji je privlačio svakojake ljude obolele od raznih bolesti, avanturiste, lutalice, probisvete i razvratnike, a neretko se okončavao pravim orgijama i nasiljem.
Plesači u groznici i halucinacijama
Među tim plesačima postojala je posebna grupa ljudi, istinski bolesnih. Njihovi simptomi bili su specifični: patili su od snažnih napada groznice i halucinacija a često su im udovi bili crni od suve gangrene. Prema opisima, mnogi od njih pratili su putujuće grupe horeomanata, poštapajući se štakama i drugim pomagalima, potpirujući opštu histeriju snažnim halucinacijama sa spazmima koji su im prožimale celo telo. Prema novijim saznanjima istoričara, većinu horeomanata zapravo su činile osobe s takvim simptomima.
Samo, uzročnik te bolesti nije bio nikakav otrovni pauk, već sitna, neugledna gljiva Claviceps purpurea – ražena glavica koja parazitira na raži i srodnim žitaricama. To je gljiva iz porodice Clavicipitaceae. Vrsta je podeljena u 3 grupe (G1, G2, G3) u odnosu na stanište, morfologiju sklerocija i konidija, kao i sadržaj alkaloida. Obligatni je parazit koji parazitira pretežno na raži, pšenici i ječmu, kao i na još oko 400 drugih vrsta trava iz celog sveta.
Plodno telo ove gljive podseća na pepeljastu izraslinu, u obliku banane. Polni stadijum sastoji se od većeg broja sitnih kruškolikolikih plodišta, utisnutih u glavičasti nosač – stromu, na vrhu valjkaste drške. Strome se razvijaju u proleće iz crnoljubičastih, tvrdih izduženih sklerocija (u farmaciji poznatih pod imenom Secale curnutum).
Sklerocija, struktura smeđe do crne boje, duga 1 do 3,5cm, služi za preživljavanje nepovoljnih uslova kao što su niske temperature, ali i kao medijum za polno razmnožavanje. Nakon što sazri, sklerocija otpada s biljke i na tlu stagnira do proleća. Plodišta sazrevaju tokom leta i tada izbacuju nitaste askospore koje, raznošene vetrom, zaraze ženske cvetove raži. Na zaraženim cvetovima razvija se bespolna forma koja proizvodi konidije (bespolne spore) i sladak sok koji zajedno s konidijama prenose insekti na nove biljke raži. Na zaraženim cvetovima kasnije se razvijaju sklerocije koje prezimljuju. Sklerocije sadrže otrovne alkaloide, uzročnike trovanja raženom glavicom.
Vatra svetog Antuna ili sveta kuga
Trovanje raženom glavicom naziva se ergotizam (prema ovoj grupi gljiva koje se nazivaju ergoti) i javlja se kod ljudi koji su jeli hleb umešen od brašna zaraženih žitarica i kod stoke koja se hranila zaraženim zrnevljem i krmivom. Postoje dve vrste simptoma trovanja ovom gljivom: konvulzivni i gangrenozni ergotizam. Gangrenozni oblik bio je čest u zapadnoj Evropi, dok je konvulzivni oblik prevladavao u Rusiji.
U slučaju gangrenoznog oblika toksični alkaloidi obustavljaju protok krvi, rezultirajući grotesknim simptomima. Jedna od karakteristika je oticanje ekstremiteta, popraćeno osećanjem vatrene vrućine i hladnoće. Moguć je svrab i peckanje na koži, stanje poznato pod nazivom formikacija (trnci). Nakon nekog vremena pojavi se suva gangrena na noktima, svim prstima, na kraju i udovima. Ekstremiteti postanu crni, a u težim slučajevima mumificirani delovi odvoje se od tela bez gubitka krvi.
LSD u verskim obredima Asteka
Hemičar Albert Hofman 1943. godine proučavao je gljivice ergota, čija jezgra sadrže lisergičnu kiselinu. Kada je dodao dietilamin, proizveo je dietilamin lizergičnu kiselinu, poznatiju kao LSD. Dok je radio na ovom novom jedinjenju, Hofman je otkrio da su njegovi snažni halucinogeni efekti slični onima kod alkaloida prirodne lizergične kiseline koji se nalaze u semenima vrste Rivea corimbosa (ololiukui), koju su Asteci koristili u verskim obredima.
U konvulzivnom obliku javlja se grčenje mišića i konvulzije kao i teška živčana disfunkcija. Između konvulzija, oboleli pate od nesanice i nezasite gladi. Oni koji prežive, često ostanu mentalno poremećeni. Halucinacije, izgubljenost, zbunjenost i privremena ili permanentna psihoza, mogu biti propratna stanja oba tipa ergotizma. Takođe, trudnice koje konzumiraju čak i najmanju količinu sklerocija najčešće dožive pobačaj.
Kroz istoriju je poznato više epidemija ergotizma, a istoričari veruju da je ražena glavica bila ključni sastojak u piću koje se koristilo tokom Eleusinskih misterija, inicijacijskih ceremonija koje su se svake godine održavale među poklonicama kulta grčkih boginja Demetre i Persefone u Eleusini i bile su najpoznatiji i najvažniji od svih misterijskih kultova u antici. U Srednjem veku epidemije ergotizma bile su toliko česte da je osnovana specijalna samostanska bolnica posvećena Svetom Antunu, čiji su se monasi bavili lečenjem obolelih od ergotizma. Po redu monaha Svetog Antuna i bolest je dobila naziv Vatra Svetog Antuna ali i Sveta kuga (sacra pestis) i Sveta vatra (ignis sacra). Pretpostavlja se da je i masovna histerija koja je inicirala čuveni slučaj Salemskih veštica bila izazvana konzumiranjem hleba koji je bio zaražen raženom glavicom, a zabeleženi su i slučajevi trovanja u XX veku.
U Srednjem veku stopa smrtnosti kod osoba obolelih od ergotizma bila je izuzetno visoka. Po nekim podacima, između 990. godine i 1129. godine u Francuskoj od ove bolesti umrlo je više od 50.000 ljudi.
Od otrova – lekovi
Ergotizam nastaje zbog delovanja alkaloida: ergometrina, ergometrinina, ergotamin, i ergotaminina, koji se nalaze u sklerocijama. Ovi alkaloidi našli su primenu u savremenoj medicini, gde se koriste za stimulaciju kontrakcije materice pri porođaju, ubrzavaju perifernu cirkulaciju, kao i u lečenju migrene. Danas se za potrebe farmaceutske industrije sklerocije proizvode veštačkim zaražavanjem raži, da bi se dobio što veći prinos sklerocija. Nekada se napitak od ražene glavice koristio za izazivanje pobačaja.
Do trovanja najčešće dolazi lošim skladištenjem žitarica koje su izložene vlagi i temperaturnim šokovima.
Brojna važna medicinska otkrića proistekla su iz istraživanja ergot gljivica i ergotizma. Godine 1935. izolovan je alkaloid ergonovin. Budući da izaziva snažne mišićne kontrakcije, koristi se za izazivanje porođaja i za kontrolu krvarenja. Alkaloid ergotamin intenzivno se koristi za ublažavanje migrenskih glavobolja kroz suženje krvnih sudova.
U SAD postoji čitava industrija ražene glavice gde se hektari žitarica veštački zaražavaju gljivom Claviceps purpurea, kako bi se dobila berba sklerocija koje su našle široku upotrebu u farmaceutskoj industriji.
Dobro jutro broj 574 – Februar 2020.
