Tri fotografije austrougarskog oficira sasvim slučajno razotkrile su priču o životu žena na selu u Šumadiji, koje su za vreme Velikog rata ispredale svilen konac. Bilo je poznato da su se u Srbiji polovinom 19. i početkom 20. veka gajile svilene bube, ali kako su seoske žene to radile i za šta im svilen konac služio, ne postoji mnogo podataka.
Tek sto godina kasnije pronađene su fotografije austrougarskog oficira češkog porekla Vitezslava Knejfla, nastale 1918. godine na Rudniku. One su otkrile kako su žene u rudničkom kraju tokom Prvog svetskog rata ispredale svilene niti, a svilene bube gajili tadašnji zemljoradnici, hraneći ih dudovim lišćem. Jedna od njih – Kata Nedeljković s Rudnika, prepoznata je na starim fotografijama.
Od jednog leptira dva kilometra svile
Svilena buba- Bombyx mori je leptir iz porodice svilaca. Poznat je po tome što se njegova gusenica zakukulji u čauru, koju isplete od vrlo tankog (10 do 20 mikrona) neprekinutog svilenog vlakna, dužine do 2 kilometra. Gusenica svilene bube hrani se dudovim listom. Najbliži srodnik dudovog svilca je divlji svilac, ali njegova vlakna imaju grublju, tvrđu strukturu i smeđe su boje. Divlji svilac živi i hrani se na hrastovom drvetu, po Indiji, Kini i Japanu. Bliski srodnici dudovog svilca su i leptiri – noćna paunčad, američki svilac i pojedine vrste moljaca.
Kolekcionar otkriva istoriju
– O proizvodnji svilene bube kroz istoriju u varošici Rudnik skoro niko ništa nije znao, dok nisam na internetu od kolekcionara počeo da kupujem fotografije. Na jednoj od njih bila je žena koja ispreda svilen konac, a autor je našu varošicu označio kao mesto nastanka fotografije. Tom kupovinom počelo je da se odmotava zanimljivo klupko sećanja – priča Momčilo Paunović iz Rudnika.
Ispostavilo se da je Paunović kupio fotografije Vitezslava Knejfla, austrougarskog oficira. On je bio sreski komandant na Rudniku za vreme okupacije u Velikom ratu. Iako je zvanično tada bio okupator, njegove fotografije svedoče o tome da je na skrajnutom Rudniku bio više hroničar vremena, nego vojnik. Fotoaparatom je ovekovečio mnoge trenutke, koji su nam sada značajni za tumačenje tog vremena. Priču o fotografijama ispričao je Paunović rođaki iz Češke, ona je obavestila novinare, a samo sat nakon emitovanja reportaže na njihovoj televiziji javila se unuka Vitezslava Knejfla…
Gošća iz Češke donela je na Rudnik mnoštvo fotografija svog dede, a među njima i još nekoliko, na kojima se vide žene koje predu svilu na Rudniku. Fotografije su ujedno objasnile i otkud još uvek mnogo stabla duda u ovim krajevima. Na pojedinim deonicama, na .starom putu od Topole do Gornjeg Milanovca, rastu čitavi drvoredi dudova.
Žena hajduk i majstor svilenog konca
Na fotografijama se vidi da su slikane u istoj prostoriji. Tu je i šipka s kanurama. Očigledno je da su se čaure svilene bube stavljale u mlaku vodu u lavoru, verovatno da nabubre i otpuste niti. Slike otkrivaju nešto što do sada nije bilo poznato – ko su bile žene koje su prele svilen konac i kako su to radile.
– Našao sam u matičnim knjigama ko je bila Kata Nedeljković, čije ime je bilo upisano na fotografiji – kaže Momčilo Paunović, danas upravnik Muzeja na Rudniku. – Rođena je 22. novembra 1880. godine od oca Milana i majke Jovanke, nije se udavala, pušila je muštiklu, a nosila je i nadimak „žena hajduk“. Kata je imala 37 godina kada je nastala fotografija i već je bila iskusna prelja. I nije bila jedina, jer postoje tri fotografije sa ženama koje su se bavile ovim poslom.
Paunović je ranije naišao na podatak u knjizi o obližnjem selu Jarmenovci, koju je napisala Srbnica Knežević 1956. godine, da se gajila svilena buba u podrudničkim selima. Kada je 2015. godine na onlajn aukciji kupio fotografije, kockice su se složile. Ostalo je nepoznato ko je i kada tačno doneo svilene bube na Rudnik i kolika je bila proizvodnja i otkup, s obzirom na to da je u to vreme besneo Prvi svetski rat.
Milenijumska tajna Kineza
Stanovnici Kine u strogoj tajnosti čuvali su način proizvodnje svile oko jednog milenijuma. Prema pojedinim istorijskim izvorima, tehniku prerade sirove svile izmislila je Si Ling Či, supruga Žutog imperatora Huang Tija, oko 2700. godine pre nove ere. Navodno je čaura svilene bube upala u njenu šoljicu čaja, a kada ju je izvadila, otkrila je niti neverovatnog kvaliteta.
Svila je razlog i razvoja velikog trgovačkog puta, Puta svile, koji je brže spajao udaljene civilizacije. Proizvodnja svile u drugim delovima planete omogućena je tek 552. naše ere, i to nakon što su dva monaha odnela jajašca svilene bube vizantijskom caru Justinijanu, skrivena u bambusovom štapu.
Svila je prirodno tekstilno vlakno koje se dobija od čaure svilene bube. Tokom treće faze razvoja mlada svilena buba iz pljuvačnih žlezda kroz usta luči fibroin, protein koji je u tečnom, lepljivom stanju. Kada dođe u kontakt s vazduhom, ovaj protein prelazi u tvrdo stanje. Potom, svilena buba luči sericin, koji se vezuje s fibroinom i na taj način se stvaraju svilene niti. Kako svilene niti ne bi bile uništene izleganjem iz čaure, ona se smešta ili u ključalu vodu ili se okružuje vrelim vazduhom, koji ubije svilenu bubu. Svilene niti u ovom stadijumu su sirove i tek kasnije se na različite načine obrađuju. Svake godine, u industriji svile „strada“ oko 10 milijardi čaura svilene bube. Naučnici rade na novoj metodi koja bi omogućila izdvajanje niti sirove svile, a da se ne ubijaju gusenice. Jer, kada je gusenica povređena, ona ulazi u fazu inkubacije i regeneracije. Jedan od načina je i ubrizgavanje hemijskih materija, kako bi se oporavila nakon što se iz čaure izvuku svilene niti.
Svilenim nitima ukrašavale nošnje i spremale miraz
Pretpostavlja se da su Šumadinci svilene bube gajili usputno i nehajno, ko god je imao dud u dvorištu. Predavali su veći deo u otkupne stanice, a jedan deo zadržavali su za sebe. Od njih su žene pravile svilene niti. Domaćice su ih nazivale svilen konac, a upotrebljavale su ga za tkanje svilenog platna, za zobnice i torbice, za izradu odeće ili ukrašavanje narodne nošnje.
– Svilen konac je mogao i da se oboji, a zanimljivo je da boja nikad nije mogla da izbledi. Čaure su stavljale u toplu vodu i posle desetak minuta vretenom su mešale po raskvašenim čaurama. Tako su se oko vretena omotavale niti, a žene su ih spajale u jednu i pravile kanure i klupka. Potom su tkale i vezle odeću i spremale miraz – kaže Paunović.
Ovaj nepoznati deo istorije i života ljudi s Rudnika predstavljen je prošle godine na izložbama u Narodnoj biblioteci u Kragujevcu i u Muzeju na Rudniku. Autor Momčilo Paunović kaže da je bilo pravo nadahnuće tragati za neverovatnim pričama iz prošlosti i dokumentima o davno zaboravljenoj delatnosti naših žena, čiji je ručni rad bio podjednako inspirativan kako i danas.
Postoje tek bledi podaci o tome da se svilena buba u ovom kraju gajila do šezdesetih godina prošlog veka. Poznato je da je Jugoslavija uoči Drugog svetskog rata bila peta u svetu po proizvodnji svile. Onda je prednost data veštačkim materijalima. Dudovi su posečeni, skupe mašine za fabričku obradu svilene bube uništene i tako je ugašena industrijska grana od koje su živele mnoge porodice.
B. Nenković
Dobro jutro broj 577 – Maj 2020.
