Piše: Prof. Dr Žarko Ilin
Srbija je po proizvodnji paprike među pet najvećih proizvođača u svetu i među 10 najvećih izvoznika. Za ovakav rezultat možemo da zahvalimo zemljištu i klimi, jer imamo idealne uslove i dugu tradiciju, pogotovo južno od Save i Dunava. Prema nekim tumačenjima, na ove prostore paprika je stigla preko Mađarske, dok drugi smatraju da nam je stigla s Turcima. Koji god podatak bio tačan, nesporno je da paprika kod nas ima dugu tradiciju i koristi se na hiljadu načina.
Paprika se prostire na oko 13.150 hektara povrtnjaka u Srbiji, donoseći nam svake godine u proseku 135.000 tona roda, i to je čini jednom od naših ekonomski najznačajnijih povrtarskih vrsta. U Vojvodini zauzima 2.500ha, i godišnje u proseku daje oko 32.000 t. Najveće površine pod paprikom su ipak u Šumadiji i zapadnoj Srbiji, oko 5.100ha, dok su u južnoj i istočnoj Srbiji te površine oko 5.032ha. U Šumadiji i zapadnoj Srbiji na ovim površinama proizvede se oko 54.613 tona, dok se u južnoj i istočnoj Srbiji proizvedu prosečno 45.474 tone.
U ovoj proizvodnji se javljaju značajni tržni viškovi. Deo se koristi za potrebe prerađivačke industrije, i prerađuje se na različite načine, kao što su proizvodnja turšije, ajvara ili sušenje, odnosno, dehidracija, a najčešće se koristi u letnjim mesecima pa sve do kasne jeseni kao svež proizvod, visoke biološke, hranljive vrednosti, s relativno visokim sadržajem suve materije od pet do sedam posto kod svežih plodova, odnosno, na nivou od oko 15 posto suve materije kod paprika koje se koriste za sušenje, ili za proizvodnju finog praha – aleve paprike.
Birati plodna i ravna zemljišta
Paprika zahteva veliku pažnju i negu i traži odgovarajuću temperaturu, zemljište, dovoljno svetlosti i vode, što ne čudi kad se zna da potiče iz centralne i južne Amerike. Tako je prilikom određivanja mesta za sadnju paprike jako važno birati plodna, duboka zemljišta blago kisele do neutralne reakcije i, što je posebno važno, birati ravne terene, kad god je to moguće idealno ravne, eventualno sa blagim padom 1 do 2 posto i zemljišta u tipu aluvijuma, černozema, odnosno livadske crnice.
Što se tiče zahteva za temperaturom, paprika počinje da klija i niče već na 10 stepeni C. Ovaj podatak nam je bitan ako se opredelimo za proizvodnju paprike direktnom setvom semena, jer ova temperatura određuje vreme početka ove vrste setve, bilo u bašti, na okućnici, na njivi ili u industrijskoj proizvodnji. Seme paprike klija i niče 20 do 25, a u nepovoljnim uslovima čak i do 35 dana, kao što je bio slučaj ovog proleća. Suština je u tome da treba da se nakupi suma toplotnih jedinica na nivou između 220 do 250°C. Suma toplotnih jedinica je ukupan zbir stepeni potrebnih za klijanje: tako se prosečnih 10 stepeni pomnoži s vremenom klijanja od 25 dana i dobije 250 stepeni C. Ovaj podatak važan je i zbog obezbeđivanja uslova da u vreme klijanja i nicanja ne bude pokorice, s jedne strane, a sa druge strane da bismo mogli, neposredno pred klijanje i nicanje, na većim površinama da koristimo neki od herbicida, kako bismo sprečili rast korova. Zbog povećanih zahteva za temperaturom u vreme klijanja i nicanja, papriku vrlo često proizvodimo preko rasada. Tamo se temperatura održava na nivou od 30 do 32°C i tada u plastenicima i staklenicima nikne za sedam do 14 dana.
Nakon sadnje i u toku proizvodnje paprika zahteva temperaturu od na nivou od 18 do 32°C. U proseku paprici najviše prijaju temperature od 25 do 30°C. Važno je da noćna temperatura bude do 18°C, jer je poželjno da razlika između dnevnih i noćnih temperatura bude što veća, kako noću, zbog povećanog disanja, ne bi došlo do gubljenja rezervi hranljivih materija, stvorenih u procesu fotosinteze u toku dana.
Kako možemo uticati na ovu temperaturu? Pre svega ishranom, navodnjavanjem i biranjem odgovarajućeg mesta za ovu proizvodnje. Na otvorenom polju važno je biljkama obezbediti dovoljne količine vode i hrane, dok je u zaštićenom prostoru neophodno kvalitetno provetravanje. Međutim, svedoci smo da već u trećoj dekadi juna, pogotovo tokom jula, avgusta pa čak i prve polovine septembra te temperature budu znatno iznad 35°C, često ne padaju ispod 38 do 39°C, mereno na 2m visine u hladovini, što znači da je na suncu značajno iznad 45°C. U takvim uslovima, da ne bi došlo do takozvanih sunčanih pega ili ožegotina, preporučljivo je senčenje na manjim površinama, u baštama, na okućnicama, kao i na njivskoj proizvodnji.
Bolje podnosi visoke, nego niske temperature
Paprika bolje podnosi visoke nego niske temperature. Ako je dobro snabdevena vodom, može da podnese i 45°C. Ne podnosi niske temperature, a kritičan period je druga polovina marta, češće prva polovina prve dekade aprila, kada temperatura može biti od -1 pa čak do -9 na otvorenom polju, a paprika je tad već uveliko rasađena u plastenicima tunelskog tipa. U takvim nepovoljnim uslovima tek posađene biljke mogu da se oštete, na temperaturi od -0,5 do -1,5, a u jesen će doći pri niskim temperaturama tokom novembra i decembra u proizvodnji u zaštićenom prostoru pri temperaturama od -3 do -4°C. Ovo u može biti problematično već polovinom oktobra, kad temperature na otvorenom polju mogu da budu -3 do -4°C. Tada može doći do oštećenja i listova i plodova. Protiv izmrzavanja biljaka zasađenih na otvoreno polje borimo se neposrednim pokrivanjem agrotekstilom, i on se iznosi i postavlja krajem septembra ili početkom oktobra i ostaje na biljkama sve do posle Mitrovdana. U proizvodnji u zaštićenom prostoru agrotekstil koristimo od prve polovine marta do prve dekade aprila, odnosno, u kasnojesenjim mesecima, od druge polovine novembra i tokom decembra.
Paprika ima velike zahteve za svetlom, na nivou od 30.000 luksa, što postignemo u jednoj prosečnoj godini. Međutim, u sunčanim godinama kao što je ova, suma može da ide i do 100.000 luksa i zbog toga je preporučljivo da se paprika dodatno osenči. U proizvodnji rasada, u rano proleće, tokom januara, februara i marta, zahteva minimum 5.000 luksa, što znači da je u ovom periodu neophodno obezbediti dodatno osvetljenje. Ono treba da se kreće od 100 do 300 vati po m2, dok je u našim agroekološkim uslovima to najčešće na nivou od 40 vati po m2 u ovom periodu. Kako ne bi došlo do izduživanja rasada, odnosno, kako bismo proizveli što kvalitetniji rasad, što kraći, zbijenijih internodija, odgovarajuće dodatno osvetljenje je neophodno.
Paprika ima i povećane potrebe za vodom. Zahteva vlažna zemljišta, minimum 60 posto poljskog vodnog kapaciteta u vreme sadnje. U fazi ukorenjavanja, bez obzira na to da li je proizvodnja iz direktne setve ili preko rasada, zahteva minimum 70 posto poljskog vodnog kapaciteta, a u fazi intenzivnog porasta i plodonošenja čak 85 posto poljskog vodnog kapaciteta. Paprika nije samo veliki potrošač, već i veliki rasipnik vode jer je praktično koristi za hlađenje. U letnjim mesecima za navodnjavanje se zato koristi voda niže temperature, od 25 do 27°C, jer se tako snižava temperatura zemljišta i korenovog sistema.
Dobri predusevi leguminoze i žitarice
U plodoredu dolazi isključivo na prvo mesto. To znači da zahteva obilno đubrenje organskim đubrivima i zahteva relativno duboku osnovnu obradu zemljišta. Na isto mesto u tropoljnom plodoredu vratiće se nakon četiri godine, odnosno, u četvoropoljnom plodoredu vratiće se tek posle pet godina. Kraći plodored se ne preporučuje, jer se javljaju štetočine karakteristične za papriku. Što se tiče preduseva, jako dobro reaguje na leguminoze, a uspešno se može gajiti i posle žitarica, naročito posle pšenice i ječma. U praksi se vrlo često gaji posle kukuruza. To je dobro jer kukuruz lepo razrahli, rastrese zemljište. S druge strane je nepoželjan zbog opasnosti od pojave kukuruznog plamenca i zbog toga ga treba pratiti već od druge polovine druge dekade jula i tokom avgusta.
Paprika zahteva duboku osnovnu obradu i ona treba da bude u jesen, bez obzira na to kakva je vrsta proizvodnje u pitanju, i to na dubini od 25 do 30 cm. Ako se gaji posle graška, pšenice ili ječma poželjno je da se u letnjim mesecima, posle njihovog skidanja, kad su te biljke u tački venjenja, koristi metoda razrivanja zemljišta. Razbija se plužni đon na dubini od 30 do 35 cm, da bi se u jesen uradila osnovna obrada na konačnu dubinu i to tokom septembra, kako bi se zemljište prirodno sleglo do setve ili sadnje naredne godine, i kako bi došlo u fazu prirodne biološke zrelosti.
Paprika je kalijumofilna biljka i zbog toga se đubri različitom količinom azota, fosfora i kalijuma. Najčešće u praksi je 120 do 160kg azota, 80 do 100kg fosfora i 120do 140kg kalijuma po hektaru. Ovim količinama može se dodati svež ili zgoreli stajnjak. Nakon đubrenja, u rano proleće, čim dozvoli vreme i zemljište se prosuši do nivoa kapilarne vlažnosti, a to je 60 posto poljskog vodnog kapaciteta, počinje se s predsetvenom pripremom koju je moguće uraditi u jednom prohodu, ako su sve pripremne radnje izvršene na vreme.
Veći razmak, krupniji plodovi
Ako se paprika proizvodi preko rasada važno je vreme za proizvodnju. Za rani rasad setva je tokom januara i februara, a pikiranje tokom marta, za srednje kasnu proizvodnju setva je od 10. do 30. marta, a za kasnu proizvodnju setva je od 25. marta do 5. aprila. Rasađivanje je za sedam do deset dana i kvalitetan rasad se rasađuje na međuredni razmak od 50 do 70 cm i u redu od minimum 25 do 29 cm, kada je proizvodnja na njivi ili u plastenicima i staklenicima, dok u baštama razmak može biti od 30 do 35cm, kako bismo obezbedili što veći vegetacioni prostor biljkama jer će tako biti više krupnih plodova po biljci. Kvalitetan rasad treba da je visok od 16 do 20cm, star 50 do 80 dana, sa 6 do 10 dobro razvijenih listova, čvrstog, elastičnog, dobro razvijenog stabla, dobro razvijenog žiličastog korenovog sistema, da je sadržaj suve materije od 11 do 13%, a masa biljke bez supstrata treba da iznosi tri grama.
U objektima sa dodatnim zagrevanjem sadi se od kraja prve polovine prve dekade januara do prve dekade marta. U plastenicima i staklenicima bez dodatnog zagrevanja sadnja bi trebalo da bude između 1. i 10. aprila, međutim, profesionalni proizvođači često sa sadnjom krenu već u drugoj polovini marta i obično je okončaju do druge polovine treće dekade marta. Da ne bi došlo do izlaganja mladih i osetljivih biljaka niskim temperaturama, neophodno je neposredno pokrivanje biljaka agrotekstilom, bez obzira na to što postoji plastična folija ili staklo.
Kod proizvodnje na otvorenom polju sa sadnjom rasada se kreće najranije u drugoj polovini treće dekade aprila, češće prva dekada maja za ranu proizvodnju, srednje rana proizvodnja počinje u drugoj dekadi maja, a kasna, eventualno semenska proizvodnja u trećoj dekadi maja. Treba izbegavati sadnju u prvoj polovini prve dekade juna, jer se tako skraćuje vegetacioni period, što direktno utiče na smanjenje prinosa.
Za ajvar najbolja Mišina
Od sorti se kod začinskih paprika najčešće koristi HS2, HS6, Katarina, Aleva NK, a od stranih Segedinka 20 i Segedinka 80. Za proizvodnju paprika u tipu turšijara, odnosno roga, proizvođačima je zanimljiva Amfora, Mišina F1, poznato Slonovo uvo. To su vodeće sorte koje zauzimaju najveće površine, dok je u tipu babure s jednim vrhom, namenjene za punjenje i bez ljutine, vrlo tražena Somborka. U poslednjih desetak godina sve se više traže paprike u tipu turšijare, odnosno roge, jer je pljosnata i izdužena, vrlo lako se peče, ljušti i pravi se od nje ekstra kvalitetan ajvar koji ima čak i zaštitu geografskog porekla. Za ove namene je najbolja MišinaF1 jer ima najveći sadržaj suve materije, što znači da se za pravljenje ajvara troši najmanja količina energije, dobra je i Amfora, a najmanji sadržaj suve materije ima Slonovo uvo, koja se koristi i za kiseljenje, gde se od nje prave fileti i turšija. Egzotične vrste paprika uglavnom se proizvode u baštama, na okućnicama, dakle, na malim površinama. Na svetu ima na hiljade vrsta, ali su glavne u tipu paradajz paprika, u tipu babure, u tipu turšijare, odnosno roge, i tih takozvanih ljutih koje su najčešće u tipu šipke. Svaki taj tip ima na stotine vrsta.
Paprika ima velike zahteve za vodom, i kreću se od 530 do 630mm. Kada se zna da kod nas u proseku padne kiše između 350 i 400mm godišnje, jasno je da je paprici neophodno navodnjavanje. Suština je u tome da se vlažnost zemljišta održava u početnim fazama na nivou 60 posto poljskog vodnog kapaciteta, u fazi ukorenjavanja 70 poljskog vodnog kapaciteta, a u fazi intenzivnog rasta i plodonošenja na nivou 80 posto poljskog vodnog kapaciteta. U zavisnosti od godine, taj deficit padavina iznosi od 240 do 300mm u prosečnoj godini, dok u ekstremno sušnim godinama, kao što je bila 2012, 2017. pa i ova 2021. godina, potrebna količina vode iznosi i do 500mm. Navodnjavanje je skupa agrotehnička mera i ovom poslu treba pristupiti sa znanjem, raditi ga isključivo na bazi vlažnosti zemljišta i potreba biljaka za vodom.
Prihranom protiv ožegotina
To nije nimalo bezazleno jer u ekstremno sušnim godinama kao što je ova, procenat plodova oštećen ožegotinama može da iznosi od pet pa čak do 70 posto. Kako se ova pojava reguliše ishranom? Tako što se obezbedi pravilan odnos azota, kalijuma i kalcijuma. Azot utiče na vegetativni rast i razviće, pojavu i formiranje listova koji onda pokrivaju plodove i tako sprečavaju njihovo izlaganje suncu i ožegotine. Kalijum je važan jer poboljšava vodni režim biljke, odnosno, da bismo ubrzali premeštanje vode iz korenovog sistema do najslađih delova plodova, ali i do listova koji onda transpirišu, pa dolazi do ubrzanog snižavanja temperature tkiva i sprečava se pojava sunčevih pega. Kalcijum je veoma značajan, a tu se prave najveće greške, odnosno, obično se prekasno dodaje, jer se sporo prenosi kroz biljku. Potrebno ga je dodati najmanje 30 dana pre pojave ekstremno visokih temperatura, kako bi na vreme bio dopremljen i kako bi se smanjila zakiseljenost ćelijskog soka. Osim toga, ako se na vreme doda, kalcijum se u pravom trenutku ugrađuje u ćelijske membrane, čime se obezbeđuje njihova dobra propustljivost, odnosno, prenos energije, i tako neće doći do pojave ožegotina.
Prinosi zavise od tipa paprike
Paprika se bere u fazi tehnološke zrelosti, kada je namenjena za svežu potrošnju, ili pune fiziološke zrelosti, kada je namenjena za industrijsku preradu. U plastenicima koji se zagrevaju, sa berbom počinjemo tokom aprila i možemo je brati čak do druge polovine treće dekade decembra. U plastenicima bez dodatnog zagrevanja sa berbom se počinje krajem maja i bere se sve do kraja septembra. U proizvodnji na otvorenom polju berba počinje u trećoj dekadi jula, i to najčešće paprika babura. Paprika turšijara, odnosno roga, bere se od treće dekade avgusta, a oba tipa paprike beru se sve do pojave jačih mrazeva, a u prosečnim godinama čak i nakon Mitrovdana. Ako zaprete rani mrazevi, važno je zaštititi papriku agrotekstilom, kako bi se sprečile veće štete. Začinska paprika bere se od prve polovine prve dekade septembra, druga berba je obično u trećoj dekadi septembra, dok je poslednja, treća berba, do polovine oktobra.
Prinosi paprika u tipu paradajz paprika se kreću od 25 do 30 tona, u tipu turšijara, odnosno roga, na nivou od 30 do 80 tona po hektaru, dok se prinos paprika u tipu babura kreće od 25 do 50t/ha. U zaštićenom prostoru ti prinosi se kreću na nivou 8 do 10kg/m2, dok se u celogodišnjoj proizvodnji, u zavisnosti od tipa paprike ti prinosi kreću od 15 do 25kg/m2.
