U INSTITUTU ZA GENETIČKE RESURSE U BANJA LUCI
Institut za genetičke resurse Univerziteta u Banja Luci predstavlja gen centar za većinu voćnih vrsta koje se uzgajaju i koje su se uzgajale na području Bosne i Hercegovine kroz duži vremenski period. Većina tih voćnih vrsta je prošla kroz proces aklimatizacije, odnosno prilagođavanja na agroekološke uslove kojima se odlikuju ovi krajevi. Autohtone ili tradicionalne sorte, za razliku od introdukovanih sorti, ovde se uzgajaju vekovima, u starim voćnjacima, okućnicama, baštama i međama. Gaje ih ljudi, ali i spontano rastu samonikle u prirodnim uslovima.
Narod je ove voćne vrste prepoznavao, koristio za svoje potrebe te ih dalje razmnožavao i širio na veća područja. Priču o autohtonim sortama ovog područja Balkana, dala je za „Dobro jutro“ direktorica pomenutig banjalučkog instituta doc. dr Marina Antić, viši naučni saradnik.
Planinske jabuke, kruške, šljive i trešnje iz nižih krajeva
– Zavisno od predela, prisutne su i različite vrste ovog voća. U planinskim i brdskim krajevima koji se odlikuju hladnijim vremenskim uslovima prisutne su pretežno jabuke, kruške i šljive, dok su u nižim krajevima na području Potkozarja, Lijevče polja, Popovog polja, Semberije prisutne i tradicionalne sorte trešnji. Od jabuka se tu nalazi najviše Zelenika, Petrovača, Šarenika, Crvenika, od krušaka Karamut, Jeribasma, Takiša, Lubeničarka, od šljiva Požegača, Turgulja, Bijelica, a od trešanja Ašlame, različiti ruštovi, Alica itd. U Hercegovini imamo sorte smokve Petrovača, Crnica, Zimica, Tenica itd. Na području Hercegovine uzgajaju se i tradiocionalne autohtone sorte vinove loze kao što su: Rodovača, Mirisavka, Žlozder, Blatina, Meginovka, Žilavka, Surac – navodi docentkinja dr Marina Antić.
Ističe da se prednosti starih sorti, u odnosu na nove introdukovane sorte, ogledaju u njihovoj nešto većoj otpornosti na agrobiološke faktore koju su one stekle kroz period aklimatizacije i dodaje:
– Plodovi ovih sorti se često koriste u tehnološkoj preradi u domaćinstvima te se od njih proizvode rakije, pekmezi, džemovi i slatka. Sami proizvođači ističu da su proizvodi od ovih sorti daleko kvalitetniji, bolji i cenjeniji od proizvoda nastalih od komercijalnih sorti.
Osim prednosti, postoje i neki nedostaci kod autohtonih sorti koje se ne uklapaju u savremene potrošačke navike, ukazuje naša sagovornica:
– Nedostaci se ogledaju u njihovoj, pre svega, slabijoj zastupljenosti u voćnjacima i prirodnoj sredini, manjoj rodnosti i u različitom kvalitetu plodova koji nekada ne ispunjavaju potrebne uslove koji se zahtevaju u prodajnim marketima.
Ni starim sortama ne prijaju klimatske promene
Direktorka Instituta za genetičke resurse Univerziteta u Banja Luci govorila je dalje o odlikama starih sorti i razlikama u odnosu na komercijalne:
– Tradicionalne sorte se većinom odlikuju nešto većom bujnošću u odnosu na komercijalne sorte, te je poželjno vršiti njihovo razmnožavanje putem kalemljenja na podloge koje se takođe odlikuju većom bujnošću. Za jabuku je to podloga mm106, dok se druge vrste kaleme na sejance divlje kruške, divlje trešnje i džanarike. Što se tiče same sadnje i tehnike orezivanja nema značajnih razlika između tradicionalnih i komercijalnih sorti. Stare autohtone sorte se uglavnom često kaleme na podlogu „sejanac“ koja se karakteriše jačom bujnošću, tj, koren im je veoma jak i razgranat, pa su pogodne za sadnju na „teža“ zemljišta koja su zastupljena u našim predelima.
I jedne i druge sorte, kako zapaža Marina Antić, traže istu pažnju i redovno sprovođenje agrotehničkih mera.
– Tradicionalne sorte traže podjednako pažnje kao i komercijalne sorte te su neophodne redovne agrotehničke mere, to jest navodnjavanje, đubrenje i mere zaštite. Ovo je posebno važno u današnje vreme kada se sve češće javljaju ekstremni klimatski uslovi koji nisu specifični za naše područje te sve gajene biljke trebaju ljudsku pomoć kako bi normalno funkcionisale i plodonosile. Klimatske promene sa sobom donose nove probleme i štete kod nas, kako kod komercijalnih sorti tako i kod autohtonih sorti voćaka i to u pogledu razvoja i pojave bolesti i štetočina u našim voćnjacima, a tako i u pogledu nepovoljnih vremenskih pojava kao što je grad i, u poslednje vreme, najveći problem kod naših voćara prouzrokuje mraz. Kolebanja temperatura u zimskom periodu i pojava kasnog prolećnog mraza, baš u vreme fenofaze intenzivnog cvetanja voćaka, za sobom ostavlja nepovratnu štetu – zaključila je doc. dr Marina Antić.
Unikatne sorte u Lijevče polju
– U našim poljskim kolekcijama, koje se nalaze u Botaničkoj bašti, na području Aleksandrovca u Lijevče polju i na području opštine Čajniče u istočnom delu Republike Srpske, prisutan je veliki broj tradicionalnih sorti jabuke, kruške, šljive i trešnje – ističe dr Marina Antić. – Veliki broj sorti je prikupljen u istraživačkim ekspedicijama koje su sprovedene širom Republike Srpske od Novog Grada do Trebinja. Sorte se odlikuju značajnom međusobnom raznolikošću i predstavljaju prirodno bogatsvo i važan genetički materijal našeg naroda. Dosadašnja istraživanja na molekularnom nivou ukazuju na to da je u našim kolekcijama prisutan veliki broj unikatnih sorti koje nemaju sličnosti sa drugim sortama u svijetu. Ovaj prirodni materijal predstavlja važan izvor genetičkog materijala koji može da se koristi u procesima oplemenjivanja i stvaranja novih sorti koje bi se odlikovale boljom otpornošću na spoljašnje faktore i boljim kvalitetom plodova.
Piše: dr Marina Antić Institut za genetičke resurse – Banja Luka
