Vranjsko “Crkviče” zauzima posebno mesto u folklornoj umetnosti narodnih umetnika Juga Srbije s kraja 19. i početkom 20. veka
Po dolasku Turaka Vranje je zahvaljujući svom položaju postalo značajan zanatsko–trgovački centar. Ovaj grad bio je čuven i po raznim zanatima, među kojima se našao i grnčarski, a koji je opstao do današnjeg dana.
Grnčarski zanat je naročito bio razvijen u Pčinji, pa otuda P. Tomić i M. Flipović u svojoj knjizi “Gornja Pčinja” navode da je u nekim donjopčinjanskim selima bilo toliko grnčara da su svojim proizvodima mogli da podmire potrebe žitelja te oblasti. Samo u selu Šaprance, koje je imalo osamdeset kuća, njih šezdeset se bavilo grnčarstvom.
U Vranju je 1954. godine radilo 13 grnčara, poreklom iz Gornje Pčinje, a danas, prema rečima, Ive Laković, etnologa u tamošnjem Narodnom muzeju, radi samo jedan.
– Promenio se i način izrade grnčarije. Ranije su to sve radili na ručnom kolu od ilovače koju su dovozili iz sela Suvi Dol i Šaince, dok su na žrvnju pravili boje. Sada sve to mogu da kupe i na električnom kolu ili gotovom kalupu izrade posuđe prilagođeno potrebama savremnog čoveka – priča Lakovićeva.
Deo grnčarije, koja se u nekadašnjem starom Vranju koristila u svakodnevnom životu, čini i deo najnovije stalne postavke u Narodnom muzeju. Tako se pored raznovrsnih “kondira” za rakiju koji su se koristili krajem XIX i početkom XX veka, našlo i “crkviče” kućni ikonostas od pečene gline iz 1910. godine.
Nastalo je po ugledu na starovremske kućne ikonostase i glinene svećarnike, lončarske izrađevine s funkcijom površinskog grobnog inventara, u koje se stavljaju kandila i sveće na grobovima. “Crkviče” je služilo kao lararium gde je stajalo samo kućno kandilo, a ispod samog ikonostasa nalazila se kućna ikona. Izradio ga je vranjski lončar Bogosav Krstić u lončarskoj radionici Đorđa Krstića, gde su kao najamna lončarska radna snaga godinama radili i pirotski lončari.
– Ranije su svi zanati bili podeljeni na esnafe i imali svoje slave. Grnčari su slavili svog zaštitnika Svetog Spiridona. Tako je “crkviče” koje je izloženo na našoj stalnoj postavci korišćeno kao kućni ikonostas na njihovoj slavi. Toga dana bi na njemu pored lika svog zaštitnika urađenog u grnčariji i gleđosanog stavili sveće i kadionicu i slavili svoju slavu – ističe etnolog Laković.
Tekst i foto: Gordana Nastić
