Piše: Prof. dr Zoran Keserović
(Iz uvodne reči na 16. kongresu voćara i vinogradara Srbije)
Da je voćarstvo veoma važna i perspektivna grana naše poljoprivrede vidi se već iz prostog podatka da proizvodnja voća čini oko 11% vrednosti ukupne poljoprivredne proizvodnje u Srbiji, iako nam je pod voćnjacima tek oko 5,3 odsto obradivih površina. Voćarstvo beleži najbrži napredak u uvođenju savremenih tehnologija, kao i u udruživanju u zadruge. Rezultat je povećanje proizvodnje, razvoj pojedinih regija i zadržavanje mladih na selu. Voće i prerađevine od voća se u Srbiji u poslednjih nekoliko godina nalaze na prvom mestu u spoljnotrgovinskoj razmeni sa svetom poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda. Među 10 vodećih izvoznih poljoprivredno prehrambenih proizvoda nalaze se smrznute maline, sveže jabuke i smrznute višnje, lane i zamrznute kupine. Najveći porast u izvozu u poslednjih pet godina ostvaren je kod jabuke i borovnice.
I pored svega istaknutog, potencijali Srbije nisu dovoljno iskorišćeni za razvoj voćarstva i u narednom periodu u merama agrarne politike proizvodnja i prerada voća treba da zauzmu još značajnije mesto.
Razvoj voćarstva ne ogleda se samo u povećanju površina pod voćnjacima, već prvenstveno u uvođenju savremenih tehnologija gajenja voćaka po ugledu na razvijenije regione u Evropi. Savremeni koncept gajenja voćaka pretpostavlja velike gustine sadnje, kvalitetni sadni materijal, ostvarivanje redovnih i veoma visokih prinosa plodova vrhunskog kvaliteta, odnosno, primenu tehnologija prilagođenih klimatskim promenama. Ulaganja u nove zasade su velika, očekuje se rano stupanje na plodonošenje i brz povraćaj uloženih sredstava. S obzirom na visoke troškove pri zasnivanju zasada, ni najmanji segment proizvodnje se ne prepušta slučaju.
Prirodni uslovi u pojedinim regionima Srbije ne odgovaraju drugim oblastima biljne proizvodnje, ali su zato pojedine voćne vrste u tim regionima našle optimalno mesto za postizanje vrhunskih rezultata po kvalitetu, prinosu i prihodu. Savremena intenzivna proizvodnja voća u velikoj meri zavisi od uslova sredine. Ako uslovi nisu odgovarajući, čak i najbolja sorta uz najbolju agro- i pomotehniku neće dati dobre rezultate. Uzimajući ovo u obzir, kao i činjenicu da su voćke višegodišnje biljke, veoma je važno umanjiti bilo kakve rizike uticaja spoljne sredine. Limitirajući faktori za postizanje visokog prinosa voća i kvaliteta plodova u agroekološkim uslovima Srbije su sledeći: niske zimske temperature, kasni prolećni mrazevi, grad, nagla promena temperatura u zimskom periodu, visoke letnje temperature, relativna vlažnost vazduha, suša, bolesti i štetočine, ožegotine listova i mladara, alternativna rodnost i, u poslednje vreme, pojava olujnih vetrova.
Niske temperature tokom i posle mirovanja su u našim uslovima ključni faktor smanjenja voćarske proizvodnje iz godine u godinu. Najsigurnija mera za sprečavanje nastanka šteta od mraza je preventiva. To znači da izbor voćne vrste i sorte mora biti u skladu sa datim agroekološkim uslovima, te da osetljive voćne vrste ne treba gajiti u regionima s učestalom pojavom niskih zimskih temperatura i prolećnih mrazeva. Uzimajući u obzir ovo, ali i činjenicu da su voćke višegodišnje biljke, veoma je važno da se umanje bilo kakvi rizici uticaja spoljne sredine.
Voćarska proizvodnja u Srbiji najvećim delom se obavlja na otvorenom. Zato, bez obzira na nivo ulaganja u proizvodnju, rizik od gubitka prinosa usled dejstva faktora spoljašnje sredine uvek postoji i posebno dolazi do izražaja u pojedinim godinama, kada se javljaju limitirajući faktori. Usled globalnih promena klime ovakve ekstremne godine sve su češće.
Povećanjem intenzivnosti proizvodnje putem instaliranja sistema za navodnjavanje, protivgradnih mreža, anti-frost sistema… smanjuju se rizici po prinose. Međutim, radi se o skupim investicijama koje su rentabilne jedino u agroekološkim uslovima koji odgovaraju odabranoj voćnoj vrsti. U Srbiji postoji veliki broj voćnih zasada koji su podignuti na neodgovarajućim lokalitetima, te neredovno rađaju, daju niske prinose ili lošiji kvalitet plodova.
Pogubni primeri za to su zasadi kajsije, breskve ili trešnje u ravnici ili sadnja voćaka na zemljištu sa visokim nivoom podzemnih voda usled čega dolazi do sušenja stabala. Voćari se moraju držati rejonizacije, kao i savremenih dostignuća struke i nauke, kako bi izbegli ovakve skupe greške.
Niču novi zasadi
Pod zasadima voća u Srbiji smo prošle godine imali oko 188.872 hektara, ubrali smo 1.436.121 tonu plodova, a statistika pokazuje da nam godinama niču novi zasadi na prosečno 1.317,5 hektara godišnje. Najzastupljenije su plantaže šljive, jabuke, maline i višnje. U 2020. godini izvoz voća je iznosio 460.000 tona, a njegova ukupna vrednost bila je 658 miliona dolara. Dodajmo da je u periodu januar-decembar 2021. godine izvezeno voća u vrednosti od 800,1 milion dolara, što je za 24 odsto više nego 2020. Ukupna količina izvezenog voća bila je 475.331 tona, što je za 5 odsto više u odnosu na 2020 godinu. Najveću vrednost izvoza u 2021. godini ostvarila je zamrznuta malina, potom sveža jabuka, zamrznuta kupina i višnja.
Sorta i tehnologija određuju prinose
Ako analiziramo ukupnu proizvodnju voća u Srbiji od 2000. do 2020. godine, zapažamo da se, zbog uticaja klimatskioh faktora, ona menja iz godine u godinu. Najmanja je bila 2002. godine oko 592.966 tona i 2005. oko 874.954 tone, a najveća 2013. godine, kada je ostvaren rekord od 1.639.236 tona. A, prosečna proizvodnja za poslednjih 5 godina iznosila je 1.401.713,2 tone. U 2020. godini imali smo proizvodnju od 1.589.753 tone, što je za 44,96% više u odnosu na 2005. godinu ili za 62,71% više u odnosu na 2002 godinu. Ako analiziramo proizvodnju voća po voćnim vrstama, najveće povećanje proizvodnje imali smo kod jabuke. U poslednjih 20 godina najmanji prinos je bio 2002. godine 95.584 tone, a najveći 2013. godine 516.411 tona, ili prosečan prinos u poslednjih 5 godina bio je 445.705 tona. Takođe kod kruške, najmanji prinos je bio 2002. godine 33.645 tona, a najveći 2013. godine 88.224 tone, i od te godine proizvodnja polako pada i prosek za poslednjih pet godina je 57.792,8 tona. Treća jabučasta voćna vrsta po značaju je dunja, i kod nje je zabeležena najmanja proizvodnja 2002. godine od 7.100 tona, a najveća 2013. godine od 15.754 tone ili prosečno za poslednjih 5 godina smo brali 11.412,4 tone.
I kod naše vodeće voćne vrste, šljive, najmanji prinos bio je 2002. godine 197.486 tona, a najveći 2013. godine 606.594 tone, ili prosek u poslednjih 5 godina bio je 474.740 tona. Kod koštičavih voćnih vrsta po obimu i najvećem povećanju proizvodnje odmah iza šljive se nalazi višnja, s najmanjom proizvodnjom u 2002. godini od 48.919 tona i najvećom 2020. godine od 165.738 tone, ili petogodišnji prosek od 115.830,8 tona. Kod trešnje je, posle jabuke i borovnice, uvedena najsavremenija tehnologija, ali su napravljeni i veliki propusti kod izbora sortimenta. Kod ove voćne vrste najmanji prinos je bio 2020. godine 14.961 tona, a najveći 2004. od 30.823 tone, ili prosečno u poslednjih 5 godina 19.854,6 tona.
Najveće variranje u proizvodnji je bilo kod kajsije, zbog niskih zimskih temperatura i prolećnih mrazeva. U poslednjih 20 godina najmanje smo ubrali 2020. godine 12.747, a najviše 2011. godine 44.077 tona ili prosečno u poslednje 5 godine 32.755 tona. Breskve je najmanje proizvedeno 2.000 godine 38.700 tona, a najviše 2011. godine 91.366 tona. Od tada proizvodnja breskve polako opada i prosek je za poslednjih 5 godina bio 50.235,4 tone. Od 2013. godine sve je veći interes za podizanje zasada nektarine i prosek proizvodnje za poslednjih 5 godina je 22.945 tona.
Kada su u pitanju jezgraste voćne vrste, najveći pomak u uvođenju savremenih tehnologija i povećanje površina i proizvodnje ostvaren je kod leske, i to posle ulaska kompanije «Ferero» i formiranja kompanije «Agroser» u Srbiji. Od 2013. godine, kada je počela da se vodi evidencija o proizvodnji lešnika, povećane su površine sa 2.369 ha s rodom od 3.366 tona, na 4.922 hektara i ostvarenih 6.689 tona u 2020. godini. Na žalost, kod oraha se beleži pad proizvodnje, najveća je bila 2009. godine 27.554, a najmanja 2020. godine 8.455 tona.
Kod jagodastih voćnih vrsta malina je na prvom mestu s prosekom u poslednjih 5 godina od 117.731,2 tone, s najmanjom proizvodnjom u 2000. godini od 55.999 tona i najvećom u 2018. godini od 127.010 tona. Kupina igra veoma važnu ulogu u izvozu i njena prosečna proizvodnja u poslednjih 5 godina je 30.265,6 tona.
